18/52/1: Χειμωνιάτικος ουρανός και αστροπαρατήρηση
Οι πιο καθαρές νύχτες του χρόνου είναι οι χειμωνιάτικες. Με τη χαμηλή θερμοκρασία, οι υδρατμοί που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα υγροποιούνται και γίνονται βροχή, που πέφτει παρασύροντας μαζί της και τη σκόνη που αιωρείται. Καμιά φορά μάλιστα, τις πιο κρύες νύχτες, οι υδρατμοί παγώνουν και τότε γίνονται χιονονιφάδες που πέφτοντας καθαρίζουν την ατμόσφαιρα ακόμη πιο καλά. Τότε μπορούν να γίνουν οι πιο καλές παρατηρήσεις των ουράνιων σωμάτων, γι’ αυτό και επιλέξαμε το θέμα για πρώτο της χρονιάς!
Ο ουρανός του Ιανουαρίου προσφέρει την ευκαιρία να παρατηρήσουμε τους εμφανείς αστερισμούς του χειμώνα όπως του Ωρίωνα, του Ταύρου καθώς και ορισμένων από τους αειφανείς αστερισμούς στο Βορά όπως τη Μεγάλη και Μικρή Άρκτο, την Κασσιόπη-Κηφέα-Ανδρομέδα αλλά και του Περσέα. Στο video αυτό: https://youtu.be/hGBFk0PWdOg υπάρχει αφιέρωμα στον Αστερισμό του Ωρίωνα, ενώ βλέπουμε τι μπορεί να μας προσφέρει ο χειμερινός ουρανός του Ιανουαρίου.
Ωρίωνας:
Ο Ωρίωνας (Ori), ή αλλιώς ο Κυνηγός, είναι ένας από τους πιο
γνωστούς αστερισμούς. Βρίσκεται στον ουράνιο ισημερινό, γεγονός που τον καθιστά
ορατό και αναγνωρίσιμο από όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Ο Ωρίωνας
μεσουρανεί το χειμώνα, αλλά είναι ήδη ορατός από το φθινόπωρο νωρίς το πρωί
μέχρι την άνοιξη. Κοντά του βρίσκονται οι αστερισμοί του Ταύρου, των Διδύμων,
του Μικρού και Μεγάλου Κυνός κ.ά. Το κυρίως σχήμα του αστερισμού, που είναι και
πιο εύκολα ορατό και αναγνωρίσιμο, αποτελείται από οχτώ αστέρια, τα λαμπρότερα
εκ των οποίων ο Ρίγκελ(Rigel, β Orionis) και ο Μπετελγκέζ (Betelgeuse, α
Orionis). Επίσης, πολύ χαρακτηριστικά του αστερισμού είναι τα τρία αστέρια που
σχηματίζουν τη Ζώνη του Ωρίωνα και είναι τα ζήτα, έψιλον και δέλτα του Ωρίωνα.
Τέλος, το Ξίφος του Ωρίωνα, ανάμεσα στη Ζώνη και τα "πόδια", είναι η
περιοχή που περιλαμβάνει και το ομώνυμο και πολύ εντυπωσιακό νεφέλωμα.
Ο Ωρίωνας, κατά την ελληνική μυθολογία, ήταν κυνηγός και
σύντροφος της θεάς Άρτεμης. Ο αδελφός της Άρτεμης, Απόλλων, που ήταν
δυσαρεστημένος από τη σχέση της αδερφής του με τον Ωρίωνα, ένα πρωινό, ενώ ο
Ωρίωνας κολυμπούσε, την προκάλεσε αν μπορεί να πετύχει με το τόξο ένα μικρό
σημαδάκι βαθιά στη θάλασσα. Η Άρτεμη έριξε και πέτυχε, αλλά το σημαδάκι που την
είχε βάλει ο αδερφός της να πετύχει ήταν ο Ωρίωνας. Όταν η Άρτεμη κατάλαβε τι
έκανε, έβαλε τον Ωρίωνα για πάντα στον ουρανό. Ο σχηματισμός των αστεριών του
Ωρίωνα όπως τον βλέπουμε σήμερα δημιουργήθηκε περίπου 1.5 εκ. χρόνια πριν.
Έτσι, πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί είχαν τη δυνατότητα να τον παρατηρήσουν. Οι
Σουμέριοι τον περιέγραφαν ως πρόβατο, ενώ στην αρχαία Κίνα ο Ωρίωνας ήταν ένα
από τα 28 ζώδια, το Xiu, ή όπως ήταν γνωστός Shen, που σημαίνει
"τρία", μάλλον λόγω των τριών φωτεινών αστεριών που σχηματίζουν τη
ζώνη του. Επίσης, τα αστέρια του σχετίζονταν με τον Όσιρι, θεό του κάτω κόσμου
για τους Αιγύπτιους. Λέγεται πως το σύμπλεγμα των πυραμίδων της Γκίζας αποτελεί
ουράνιο χάρτη της ζώνης του Ωρίωνα.
Για περισσότερες και πληρέστερες γνώσεις για τα αστέρια του
χειμωνιάτικου ουρανού:
Παρακολουθείστε εδώ:
https://astro.planitario.gr/category/weeksky/, τον ουρανό της εβδομάδας.
Διαβάστε εδώ:
https://astronomos.gr/cheimerino-trigono/, για το Χειμερινό Τρίγωνο, έναν
εντυπωσιακό γεωμετρικό σχηματισμό τριών άστρων, τα οποία είναι ορατά με γυμνό
μάτι από τον ουρανό της Ελλάδος. Αποτελείται από τα εξής τρία αστέρια: τον
Μπετελγκέζ του Ωρίωνα, τον Πρόκυνα του Μικρού Κυνός και τον Σείριο του Μεγάλου
Κυνός.
Σε αυτό το βίντεο https://youtu.be/6G252qBamws θα μπορέσετε να γνωρίσετε τον ουρανό του χειμώνα. Ξεκινώντας από τον αστερισμό του Ωρίωνα γνωρίζουμε τα σημαντικότερα άστρα και τους αστερισμούς που μπορείτε να παρατηρήσετε από το βόρειο ημισφαίριο του πλανήτη μας. Παρουσιάζονται οι αστερισμοί: του Ωρίωνα, του Ταύρου, των Διδύμων, του Μικρού και του Μεγάλου Κυνός και του Ηνιόχου. Επίσης οι αστέρες: Alnilam, Betelgeuse, Rigel, Aldebaran, Σείριος, Προκύων, Κάστωρ, Πολυδεύκης και τα αντικείμενα βαθέως ουρανού: Νεφέλωμα της Κεφαλής του Ίππου (αλογοκεφαλής), Νεφέλωμα της Φλόγας, Νεφέλωμα του Ωρίωνα, Πλειάδες, Υάδες, Νεφέλωμα του Καρκίνου, Διπλό σμήνος του Περσέα.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ:
Ξεκινήστε την αστροπαρατήρηση
Η αστροπαρατήρηση είναι εύκολη: αρκεί να κοιτάξετε ψηλά!
Υπάρχει η λανθασμένη αντίληψη ότι αν θέλετε να ασχοληθείτε
με την αστροπαρατήρηση και να δείτε οτιδήποτε στον νυχτερινό ουρανό πρέπει να
ξοδέψετε χρήματα για εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας, όπως τηλεσκόπια κλπ.
Αυτό είναι λάθος.
Μπορείτε να δείτε τα αστέρια πολύ απλά βγαίνοντας έξω και κοιτάζοντας
ψηλά! Ακολουθήστε τις παρακάτω οδηγίες
και να είστε σίγουροι για εντυπωσιακή αστροπαρατήρηση μαζί με όλη την
οικογένεια.
Ξεκινήστε αμέσως!
Η πρακτική αστρονομία και η παρατήρηση των άστρων περιλαμβάνει πολλή
ακινησία. Φροντίστε να ντυθείτε ζεστά.
Πριν καν κοιτάξετε τον ουρανό, ρίξτε μια ματιά στον εαυτό σας στον
καθρέφτη. Είστε ντυμένοι σωστά; Θα είστε
έξω για τουλάχιστον μία ώρα, ελπίζω και περισσότερο, οπότε ντυθείτε κατάλληλα
για το κρύο, με ένα ζεστό μπουφάν, χοντρές κάλτσες, γάντια, κασκόλ και καπέλο.
Επιλέξτε την τοποθεσία παρατήρησης των άστρων σας Αν είστε τυχεροί, θα μπορείτε να
παρατηρήσετε τα αστέρια από τον κήπο σας, αλλά μπορεί να μην είναι το ιδανικό
μέρος. Ο κήπος σας μπορεί να περιβάλλεται από άλλα σπίτια, ψηλά κτίρια και
δέντρα, τα οποία μειώνουν την ποσότητα του ουρανού που μπορείτε να δείτε. Επίσης η φωτορύπανση που προέρχεται από
τα κοντινά φώτα του δρόμου, τα καταστήματα και τα εργοστάσια, καθώς και τα φώτα
ασφαλείας των γειτόνων, μπορεί να σας στερήσει ακόμη περισσότερο τη θέα. Αν συμβαίνει αυτό, απομακρυνθείτε από όλα
αυτά. Βγείτε από την πόλη σε ένα σκοτεινό σημείο στην ύπαιθρο. Υπάρχουν πολλά
καταπληκτικά μέρη για να παρατηρήσετε τα αστέρια. Αλλά μπορείτε ακόμη και να περπατήσετε
στη γωνία, στο τοπικό σας πάρκο ή στο γήπεδο του σχολείου σας. Αυτό θα κάνει
μεγάλη διαφορά στο τι μπορείτε να δείτε.
Πηγαίνετε σε μια πολύ σκοτεινή τοποθεσία και θα δείτε πολύ
περισσότερα αστέρια στον νυχτερινό ουρανό.
Αφήστε τα μάτια σας να προσαρμοστούν στο σκοτάδι. Μόλις βρείτε το σημείο παρατήρησης που
θέλετε να παρατηρήσετε, θα πρέπει να δώσετε στα μάτια σας χρόνο να συνηθίσουν
το σκοτάδι. Οι αστρονόμοι ονομάζουν αυτή
τη διαδικασία "προσαρμογή" και διαρκεί περίπου μισή ώρα. Αφού τα μάτια σας χαλαρώσουν, ανοίξουν τις
κόρες τους για να λάβουν υπόψη τους τα μειωμένα επίπεδα φωτός και
απελευθερώσουν ειδικές χημικές ουσίες για να ενισχύσουν την ευαισθησία τους,
δεν θα πιστεύετε πόσα περισσότερα αστέρια μπορείτε να δείτε απ' ό,τι όταν
φτάσατε. Μην περιηγείστε στο τηλέφωνό
σας όσο περιμένετε- η φωτεινή οθόνη του θα καταστρέψει τη νυχτερινή σας όραση. Χρησιμοποιείστε φακό με κόκκινα LED ή
κόκκινο φίλτρο.
Αφιερώστε χρόνο για να παρατηρήσετε μεμονωμένα αστέρια. Με τα μάτια σας να έχουν προσαρμοστεί
επιτυχώς στο σκοτάδι, θα παρατηρήσετε ότι ο ουρανός είναι γεμάτος αστέρια,
πολλά περισσότερα από όσα βλέπετε με μια ματιά από μια τοποθεσία που έχει «μολυνθεί»
από το φως. Θα συνειδητοποιήσετε ότι
ορισμένα αστέρια είναι φωτεινότερα από άλλα.
Κάθε αστέρι είναι ένας μακρινός Ήλιος και όλα βρίσκονται σε διαφορετικές
αποστάσεις από εμάς. Έτσι, επειδή ένα
αστέρι είναι αμυδρό στον ουρανό δεν σημαίνει ότι είναι χαμηλής ισχύος- μπορεί
να είναι ένα πολύ φωτεινό αστέρι σε μεγάλη απόσταση από εμάς. Παρομοίως, ένα
φωτεινό αστέρι στον ουρανό μπορεί να είναι ένα ασθενές αστέρι που βρίσκεται
κοντά μας. Θα δείτε επίσης διαφορές στα
χρώματα των άστρων. Τα περισσότερα αστέρια έχουν ένα παγωμένο λευκό χρώμα, αλλά
αφού προσαρμόσετε τα μάτια σας στο σκοτάδι, θα διακρίνετε ότι ορισμένα έχουν
περισσότερο γαλαζωπό χρώμα, ενώ άλλα είναι κίτρινα, πορτοκαλί ή ακόμη και
κόκκινα. Αυτό συμβαίνει επειδή τα
αστέρια έχουν διαφορετικές θερμοκρασίες. Τα μπλε αστέρια είναι πολύ πιο θερμά
από τα πορτοκαλί αστέρια, πράγμα που είναι λογικό αν αναλογιστείτε τη διαφορά
μεταξύ μιας ζεστής κίτρινης φλόγας κεριού και της άγριας μπλε φλόγας ενός
καμινέτου.
Μάθετε τους αστερισμούς. Μόλις προσαρμοστείτε στο σκοτάδι, δεν θα
αργήσετε να παρατηρήσετε ότι τα αστέρια μπορούν να ενωθούν και να σχηματίσουν
μοτίβα. Μπορεί να αναγνωρίσετε ένα από αυτά αμέσως. Υπάρχουν 88 αστερισμοί στον ουρανό, αλλά πολύ
λίγοι μοιάζουν με το πρόσωπο, το ζώο ή το αντικείμενο που αναπαριστούν.
Χρειάζεται πολλή φαντασία για να αναγνωρίσετε τους περισσότερους από
αυτούς! Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τους
αστερισμούς και τα αστέρια τους για να περιηγηθείτε στον νυχτερινό ουρανό,
όπως, για παράδειγμα, να μάθετε πώς να βρίσκετε ο Πολικός Αστέρας, η Μεγάλη
Άρκτος ή ο Ωρίωνας.
Εντοπίστε τους πλανήτες με γυμνό μάτι. Μπορείτε να δείτε όλους τους πλανήτες μέχρι
και τον Κρόνο μόνο με τα μάτια σας, αν και δεν είναι όλοι ορατοί
ταυτόχρονα. Η Αφροδίτη είναι μακράν ο
λαμπρότερος και ωραιότερος πλανήτης, λάμποντας σαν φάρος στην ανατολή όταν
είναι ο "Αυγερινός" πριν από την ανατολή του ήλιου, ή στη δύση όταν
είναι η "Πούλια" μετά τη δύση του ήλιου. Πώς μπορείτε να καταλάβετε ποια φωτεινά
αστέρια είναι στην πραγματικότητα πλανήτες; -Υπάρχει ένας εύκολος τρόπος να τα
ξεχωρίσετε: τα αστέρια λαμπυρίζουν, οι πλανήτες όχι. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, ενώ τα
αστέρια είναι σημεία φωτός, οι πλανήτες είναι μικροσκοπικοί δίσκοι, οπότε τα
αστέρια επηρεάζονται περισσότερο από την κίνηση του αέρα, δίνοντας μια απάντηση
στην ερώτηση που τίθεται συχνά "γιατί τρεμοπαίζουν τα αστέρια;".
Παρατηρήστε μια βροχή μετεωριτών. Μετά από λίγο καιρό θα δείτε σχεδόν σίγουρα
ένα αστέρι να διατρέχει τον ουρανό: ένα μετεωρίτη ή ένα πεφταστέρι! Πρόκειται
για μικροσκοπικούς κόκκους διαστημικής σκόνης που καίγονται στην ατμόσφαιρα. Τα πολύ φωτεινά από αυτά, που ονομάζονται
πύρινες σφαίρες, μπορεί να ρίξουν μετεωρίτες στο έδαφος. Το εντυπωσιακό είναι ότι υπάρχουν ετήσια
γεγονότα γνωστά ως βροχές μετεωριτών που συμβαίνουν την ίδια ώρα κάθε
χρόνο (πχ οι Περσείδες)!
Δείτε πώς κινούνται τα αστέρια στον ουρανό. Αν μείνετε αρκετά στο σημείο παρατήρησης θα δείτε
ότι τα αστέρια που ήταν χαμηλά στα ανατολικά όταν φτάσατε έχουν ανέβει ψηλότερα
στον ουρανό, ενώ εκείνα που ήταν χαμηλά στα δυτικά είναι χαμηλότερα ή μπορεί
και να έχουν εξαφανιστεί εντελώς από το οπτικό πεδίο. Γιατί; -Επειδή καθώς η Γη περιστρέφεται τα
αστέρια φαίνεται να σαρώνουν τον ουρανό. Αυτό το φαινόμενο αποτυπώνεται συχνά κατά
την αστροφωτογράφιση και είναι γνωστό ως «ίχνη άστρων». Μόνο ένα αστέρι μένει σχετικά ακίνητο: ο
Πολικός Αστέρας, ο οποίος είναι ευθυγραμμισμένος με τον άξονα της Γης και
μπορεί να βρεθεί χρησιμοποιώντας τα αστέρια "Δείκτες". Αν επιστρέψτε στο σημείο παρατήρησης τον
Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο, θα δείτε ότι όλος ο ουρανός έχει αλλάξει. Αυτό
συμβαίνει επειδή οι αστερισμοί που βλέπουμε αλλάζουν κατά τη διάρκεια του
έτους, καθώς η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο. Κάθε εποχή έχει τους δικούς της αστερισμούς,
γι' αυτό και χρειάζεται ένας χρόνος για να μάθετε σωστά τον ουρανό και όχι μόνο
μια νύχτα!
Χρησιμοποιήστε εφαρμογές παρατήρησης των άστρων. Υπάρχουν πολλές εφαρμογές αστροπαρατήρησης
για το smartphone ή το tablet σας που θα σας βοηθήσουν να εντοπίσετε άμεσα τα
αστέρια, τους πλανήτες, τους αστερισμούς και τα αντικείμενα του ουρανού. Ακολουθούν πέντε εφαρμογές πλανηταρίου που θα
σας βοηθήσουν στην εξερεύνηση του νυκτερινού ουρανού. Πρέπει να χαμηλώσετε
εντελώς τη φωτεινότητα της οθόνης σας για να διατηρήσετε τη νυχτερινή σας
όραση!
Πέντε εφαρμογές αστροπαρατήρησης:
1. Stellarium
Mobile Free: Η προσομοίωση του νυχτερινού ουρανού από το Stellarium είναι
όμορφα ρεαλιστική και δίνει μια αληθινή εντύπωση για το πώς είναι ο ουρανός.
2. SkySafari:
Η δωρεάν έκδοση αυτής της εφαρμογής πλανηταρίου με πολλές δυνατότητες σας δίνει
όλες τις πληροφορίες που χρειάζεστε για να προγραμματίσετε τις παρατηρήσεις
σας.
3. Star
Tracker: Μια βασική εφαρμογή που θα σας βοηθήσει να αναγνωρίσετε τα αστέρια,
τους αστερισμούς και τους πλανήτες καθώς σαρώνετε το τηλέφωνο ή το tablet σας
γύρω από τον νυχτερινό ουρανό.
4. Mobile
Observatory Free: Μια ισχυρή εφαρμογή με τόσες πολλές δυνατότητες που μοιάζει
περισσότερο με ένα πλήρες πακέτο λογισμικού για υπολογιστή. Οι απεικονίσεις του
νυχτερινού ουρανού είναι ρεαλιστικές και χρήσιμες για την εκ των προτέρων
προβολή αστρονομικών γεγονότων.
5. Heavens-Above: Μια πολύ χρήσιμη εφαρμογή που δεν προσομοιώνει τα αστέρια ή τους αστερισμούς όπως οι άλλες, αλλά σας ειδοποιεί πότε ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός και άλλοι δορυφόροι θα είναι ορατοί.
Εμπλέξτε τα παιδιά και την οικογένειά σας. Ένα από τα καλύτερα πράγματα σχετικά με την
αστροπαρατήρηση είναι ότι δεν είναι μόνο ένα χόμπι για τους ενήλικες, μπορούν
να το απολαύσουν και τα παιδιά. Πάρτε τα
μαζί σας και να είστε σίγουροι πως η φαντασία τους θα σας ξεπεράσει!
Οι οδηγίες
αυτές δημοσιεύτηκαν αρχικά στο τεύχος Φεβρουαρίου 2020 του περιοδικού BBC Sky
at Night Magazine, με συγγραφέα τον Stuart Atkinson.