17/52/52 Τα φυτά των Γιορτών
Ορισμένα φυτά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα στη συνείδηση και
τις αναμνήσεις μας με τις πιο όμορφες, οικογενειακές και γιορτινές μέρες του
χρόνου. Είναι μια προσπάθεια του ανθρώπου να φέρει λίγο Φύση μέσα στο σπίτι!
Το Χριστουγεννιάτικο έλατο, το στιβαρό Ου – Αρκουδοπούρναρο,
το ρομαντικό Γκυ – Ιξός, το συμβολικό Μποτσίκι – Σκυλοκρεμύδα και το ρόδι και
πιο πρόσφατο το πανέμορφο Χριστολούλουδο – Αλεξανδρινό.
Αξίζει να γνωρίζουμε κάτι παραπάνω για το καθένα από αυτό
και να μην παραμένουν για εμάς μόνο διακοσμητικά στοιχεία. Είμαι σίγουρος πως
θα τα βλέπετε, «με άλλο μάτι»!
Το Χριστουγεννιάτικο Έλατο
Το σημαντικότερο μέρος αυτού του στολισμού αποτελεί το
Χριστουγεννιάτικο δέντρο με τα λογής λογής παιχνίδια, τις γιρλάντες, τα
λαμπάκια και το μεγάλο αστέρι στην κορυφή.
Επειδή αγαπάμε την φύση, θα πρέπει να επιλέγουμε να στολίζουμε
φυσικά δέντρα τα Χριστούγεννα. Μπορούμε να βρούμε έλατα σε γλάστρα σε πολλά
φυτώρια και γεωπονικά κέντρα. Αν μάλιστα διαθέτουμε κήπο ή εξοχικό σε δροσερή
περιοχή, τότε σίγουρα αυτή θα πρέπει να είναι η επιλογή μας!
Τα είδη έλατου που διατίθενται περισσότερο στα φυτώρια την εποχή πριν τα Χριστούγεννα
και που χρησιμοποιούνται για τον στολισμό είναι το έλατο της Κεφαλονιάς (Abies
cephalonica), το υβριδογενές έλατο της Μακεδονίας (Αbies x borisii-regis), το
έλατο του Καυκάσου (Abies Normandiana), η κωνική ερυθρελάτη ή πισέα (Picea
glauca “Conica”) και το λεγόμενο μπλε έλατο (Picea pungens “Glauca Globosa”).
Σε νοτιότερες περιοχές όπου οι κλιματικές συνθήκες δεν
ευνοούν την ανάπτυξη του έλατου, μπορούμε να επιλέξουμε τον χαμαικυπάρισσο
ελγούντι (hamaecyparis lawsoniana “Elwoodii”), την αρωκάρια (Arocaria excelsa),
τον κέδρο (Cedrus sp.) ή τις τούγιες για να στολίσουμε ένα φυσικό
Χριστουγεννιάτικο δέντρο το οποίο μετά θα συνεχίσουμε να καλλιεργούμε στη
γλάστρα ή θα το μεταφυτεύσουμε στον κήπο.
Απλές συμβουλές για να διατηρήσουμε το Έλατο, τις
γιορτινές μέρες
§
Το έλατο είναι δέντρο που ευδοκιμεί σε περιοχές
με υψόμετρο και χαμηλές θερμοκρασίες. Όταν μεταφέρεται σε εσωτερικό χώρο για
ημέρες παθαίνει σοκ. Ιδανικό θα ήταν όσοι μπορούν να το στολίσουν εξωτερικά στο
μπαλκόνι.
§
Μέσα στο σπίτι αποφεύγουμε να το τοποθετούμε
κοντά σε εστίες θέρμανσης (καλοριφέρ, τζάκι κ.α)
§
Επιλέγουμε ένα πολύ φωτεινό σημείο κοντά σε
τζαμαρία ή σε ένα μεγάλο παράθυρο και αποφεύγουμε να έχουμε για πολλές ώρες
κλειστά τα παντζούρια κατά τη διάρκεια της ημέρας.
§
Τοποθετούμε πιατάκι κάτω από τη γλάστρα του για
να μην λερώσουμε αλλά και για να υπάρχει νερό στη ρίζα του.
§
Ποτίζουμε τακτικά ελέγχοντας με το χέρι μας το
χώμα έτσι ώστε να έχει πάντα μια απαλή υγρασία. Καλό θα ήταν κάποιες φορές να
το “δροσίζουμε” και με λίγα παγάκια στο χώμα του.
§
Όσο λιγότερες ημέρες μείνει εντός του σπιτιού
τόσο το καλύτερο. Το ιδανικό θα ήταν μέχρι 12 ημέρες
Αφού περάσουν οι γιορτινές ημέρες και ξεστολίσουμε το έλατο
μας, μπορούμε να το μεταφυτέψουμε σε μια μεγαλύτερη γλάστρα κατά τον Μάρτιο και
να το στολίσουμε πάλι τα επόμενα Χριστούγεννα. Αυτοί που έχουν κήπο μπορούν να
το φυτέψουν στο έδαφος.
Το Ου (Ilex aquifolium, ίλεξ ο οξύφυλλος),
Αρκουδοπούρναρο ή Λιόπρινο
Είναι αειθαλές
δενδρύλλιο με φύλλα καταπράσινα, δερματώδη, λαμπερά και αγκαθωτά στην περίμετρό
τους, οι δε καρποί του είναι σφαιρικοί με το χαρακτηριστικό ζωηρό κόκκινο χρώμα
που το κάνει ιδιαίτερα δημοφιλές τις ημέρες των Χριστουγέννων για την γιορτινή
διακόσμηση. Οι Γάλλοι το ονομάζουν Houx, όνομα το oποίο -Ου- γενικεύθηκε. Απαντά
στα βουνά μας σε υψόμετρο 800 μ. και απάνω, συνήθως σε μεμονωμένα άτομα –
ανάμεσα στα έλατα και στις δρυς – σπανιότερα δε σε αμιγείς λόχμες και μικρές
συστάδες.
Στα ρωμαϊκά Saturnalia ανατρέχει ο στολισμός της εισόδου και των
χώρων των σπιτιών αλλά και των ναών με Ου. Σε παλαιά εκκλησιαστικά ημερολόγια
αναφέρεται η παραμονή των Χριστουγέννων ως η ημέρα, κατά την οποία οι εκκλησίες
ήταν στολισμένες με τα κλαδιά της δάφνης και του ου και το έθιμο είναι ριζωμένο
το ίδιο βαθιά στη σύγχρονη εποχή, όπως και στους ειδωλολάτρες αλλά και τους
πρώτους Χριστιανούς.
Ο Πλίνιος το περιγράφει με το όνομα Ακουϊφόλιους Aquifolius
(λατινική ονομασία) και πρόκειται για το ίδιο δέντρο που ο Θεόφραστος
αποκαλούσε Κράταιγο, Crataegus (λατινική ονομασία).
Το Γκυ (Viscum album, album abielis ), Ιξός
Στην Ελλάδα βρίσκεται συχνά πάνω σε διάφορα δενδρώδη είδη
κυρίως έλατα (γένος Abies) αλλά και λεύκες (γένος Populus), γηραιές αγριομηλιές
(γένος Malus), φλαμουριές (γένος Tilia), πεύκα (γένος Pinus), Κράταιγο (γένος
Crataegus), ψευδοακακίες (γένος Robinia), ιτιές (γένος Salix), και σπανιότερα
σε καστανιές (γένος Castanea, Aesculus), και βελανιδιές (γένος Quercus).
Στη Βόρεια Ελλάδα είναι δυνατόν να βρεθεί σε οπωροφόρα
δέντρα και δασικά είδη, ενώ στη Νότια Ελλάδα σχεδόν αποκλειστικά σε έλατα.
Χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα ως θεραπευτικό φυτό, ενώ
το 1917 χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην θεραπεία του καρκίνου από τους
ανθρωποσοφιστές Rudolf Steiner και Ita Wegman. Εδώ και 30 χρόνια είναι το πιο
ευρέως χρησιμοποιούμενο ανοσοενισχυτικό έκδοχο στη θεραπεία του καρκίνου σε
περιοχές της Ευρώπης και κυρίως στη Γερμανία και την Σουηδία.
Οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι στην ιστορία της Ελλάδας, ο
Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος. Πατέρες της Ζωολογίας και της Βοτανολογίας
αντίστοιχα, ασχολήθηκαν με τον ιξό. Ο Ιπποκράτης, ο Πλίνιος, ο Θεόφραστος και ο
Παράκελσος το θεωρούσαν σημαντικό για την θεραπεία της επιληψίας και την
καταπολέμηση των όγκων, οι δε Δρυίδες χρησιμοποιούσαν το γκυ που φύτρωνε σε
βελανιδιές (πολύ σπάνιο) για να φτιάξουν τα σπουδαία φάρμακά τους και τα μαγικά
τους φίλτρα!
Κατά τον Μεσαίωνα, πίστευαν ότι το γκι έχει ποικίλες μαγικές
ιδιότητες, όπως το να σταματά την έκσταση των επιληπτικών και να κρατά τις
μάγισσες μακριά ή να απομακρύνει το κακό.
Οι Βικτωριανοί πίστευαν ότι οι σπόροι του γκι βλαστάνουν μόνο αν
περάσουν μέσα από μια κελαϊδότσιχλα. Αν και δεν είναι αλήθεια, έρευνες έχουν
δείξει ότι όταν οι σπόροι περνούν μέσα από τα σπλάχνα ενός πουλιού, βλαστάνουν
πιο γρήγορα. Ένα κλαδί γκι παραδοσιακά
κρεμιέται πάνω από την πόρτα και ένα μούρο αφαιρείται με κάθε φιλί. Οι βόρειοι λαοί, και κυρίως οι Άγγλοι,
πιστεύουν ότι το γκι είναι το σύμβολο της αγάπης, της ειρήνης και της
ευημερίας, γι’ αυτό άλλωστε και το επιλέγουν για να στολίσουν με αυτό τα σπίτια
τους τα Χριστούγεννα και το νέο έτος. Σε ό,τι αφορά στις παραδόσεις που
σχετίζονται με το φιλί κάτω από τον ιξό, αυτές προέρχονται από τον ρωμαϊκό
εορτασμό των Saturnalia, οπότε και οι άνθρωποι πίστευαν ότι το φιλί κάτω από το
γκι προήγε τη γονιμότητα. Σε πολλούς άλλους πολιτισμούς, όπως οι Κέλτες,
αναφέρεται ότι ο ιξός είχε μαγικές ιδιότητες και εχρησιμοποιείτο ως αντίδοτο
του δηλητηρίου, ενώ εθεωρείτο ιερό φυτό και στις τελετές των Δρυίδων.
Στην Ελλάδα, ο ιξός αποτελούσε τροφή για τα ζώα ιδίως τους
χειμερινούς μήνες που η τροφή ήταν σπάνια. Αυξάνει μάλιστα τη παραγωγή γάλατος
στα αιγοπρόβατα χωρίς κόστος, ενώ ακόμα και σήμερα στις πλαγιές του Ταϋγέτου
αλλά και στα όρη της Πίνδου, οι τσοπάνηδες συλλέγουν το πολύτιμο φυτό που
παρέχει η φύση.
Ίταμος ο μυστηριώδης ή δένδρο του θανάτου
Ο Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata) είναι ο μοναδικός
εκπρόσωπος στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Κατατάσσεται στα κωνοφόρα είδη,
αποτελεί όμως μια ειδική περίπτωση αφού δεν παράγει ρητίνη αλλά και οι καρποί
που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Πρόκειται για αειθαλές δέντρο, που ακολουθεί
μια στρατηγική επιβίωσης με αντοχή στην πίεση, με βραδεία αύξηση, που αργεί να
φτάσει στην ωριμότητα (70 έτη) αλλά μακροβιότατο.
Είναι είδος σκιόφυτο και καταλαμβάνει την πρώτη θέση από
άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα ελληνικά είδη των δασικών δέντρων. Δεν
υπάρχει άλλο φυτό που να μπορεί να διαβιώσει τόσο καλά στις απόμερες και
ανήλιαγες γωνιές.
Η κοινή ονομασία του είναι ίταμος ή ήμερο έλατο ή δέντρο του
θανάτου. Είναι ένα μυστηριώδες δέντρο. Εκτός από το σαρκώδες τμήμα του καρπού
του, όλα τα άλλα μέλη του είναι τοξικά. Ωστόσο ο παράξενος τρόπος με τον οποίο
αναπτύσσεται και η ικανότητά του να αναβλαστάνει και να αναδημιουργεί παντοτινά
τον εαυτό του, τον φέρνει κοντά στην αθανασία. Ο ίταμος προκαλεί το θάνατο αλλά
δεν πεθαίνει ποτέ. Οι άνθρωποι ενθουσιάζονταν από τα δέντρα του ιτάμου με
ηλικία χιλιάδων χρόνων και πάντα είχαν μια αμφιλεγόμενη σχέση με το δέντρο, μια
σχέση που ταλαντευόταν μεταξύ της λατρείας και της καταστροφής.
Είναι ένα σπάνιο είδος που απειλείται με εξαφάνιση στην
Ελλάδα, όπως και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης.
Στους ευρωπαϊκούς λαούς και ιδιαίτερα στους Κέλτες, ο Ίταμος θεωρούταν
ότι είναι σύμβολο της παλιάς μαγείας και ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για
προστασία ενάντια στο κακό. Λόγω της μακροζωίας του φυτευόταν σε νεκροταφεία
και εκκλησίες ως μέσο σύνδεσης με τους προγόνους.
Ο Χέλμουτ Μπάουμαν
στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη λογοτεχνία»
αναφέρει για τον Ίταμο: «… Ο ίταμος ήταν
αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες της εκδίκησης, που τιμωρούσαν
τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του δέντρου. Η τοξικότητα αυτή
ήταν γνωστή από πολύ παλιά. Πραγματικά, πεντακόσια γραμμάρια από τα φύλλα του
μπορούν να σκοτώσουν ένα άλογο. Η Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη δηλητηριασμένα με
ίταμο. Με εντολή της μητέρας της και με τέτοια βέλη σκότωσε τα παιδιά της
Νιόβης, που καυχιόταν για την πολυτεκνία της, σε σύγκριση με τη Λητώ (΄Ομηρος
Ιλ. 11.24.607). Η Άρτεμις λατρευόταν, ανάμεσα σε άλλους και σ΄ ένα ναό, που
βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από ίταμους στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο.
Σήμερα το βουνό είναι ξερό και δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα τέτοια δέντρα. Το
σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του ίταμου ήταν από την αρχαιότητα πολυζήτητο για
ξυλουργικές εργασίες. Η ομορφιά του ξύλου και η βραδύτητα ανάπτυξης του
δέντρου, που μπορεί να ζήσει 2000 χρόνια, ήταν η αιτία της καταστροφής του.
Σήμερα δεν υπάρχουν απ΄ αυτό το περήφανο δέντρο παρά μόνο λίγα φτωχά
απομεινάρια ..»
Ποϊνσέτια ή Αλεξανδρινό (Euphorbia [Poinsettia]
pulcherrima)
Αδιαμφισβήτητα ο βασιλιάς των χριστουγεννιάτικων φυτών είναι
η ποϊνσέτια. Γνωστό πιο ευρέως με το όνομα Αλεξανδρινό, είναι ίσως το πρώτο
φυτό που έρχεται στο μυαλό όλων όταν μιλάμε για χριστουγεννιάτικα φυτά. Είναι
θαμνώδες καλλωπιστικό φυτό με πυκνό φύλλωμα και χαρακτηριστικά φύλλα συνήθως σε
κόκκινο χρώμα.
Το έθιμο της χρησιμοποίησής του προέρχεται από τις ΗΠΑ όταν, πριν 200 περίπου χρόνια ο πρώτος πρέσβης της Αμερικής στο Μεξικό Joel Poinsett έφερε το φυτό αυτό μαζί του από τη νότια Αμερική κατά την περίοδο των Χριστουγέννων. Έτσι σιγά σιγά το Αλεξανδρινό θεωρήθηκε ως το "κλασσικό" φυτό των Χριστουγέννων.
Μποτσίκι, κρεμμύδα ή σκιλλοκρέμμυδο, το γούρι της
Πρωτοχρονιάς!
Φυτρώνει κυρίως σε αγρούς, δάση και βράχια και μοιάζει με
μεγάλο κρεμμύδι. Τα φυτοφάγα ζώα δεν το τρώγουν διότι έχει πικρή γεύση και
περιέχει δηλητήριο, το οποίο μπορεί από μια απλή επαφή να προκαλέσει δερματικό
ερεθισμό. Έχει την δυνατότητα ακόμη κι
αν το ξεριζώσεις τελείως από τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει ν’
αναπτύσσεται κανονικά και να βγάζει νέα φύλλα, ακόμη και άνθη.
Το Σκυλοκρέμμυδο, είναι η Σκίλλη των Αρχαίων. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τους προστάτευε από κάθε κακό, από καταστροφές, αρρώστιες ή βασκανίες. Ήδη, τον 6ο π.χ. αιώνα, κρέμαγε ο Πυθαγόρας την κρεμμύδα πάνω από την πόρτα του σαν σύμβολο καλής υγείας και αναγέννησης. Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική της δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα. Λογικά, λοιπόν, συνδέθηκε με την Πρωτοχρονιά και το ξεκίνημα μιας καινούριας χρονιάς, γεμάτης ελπίδες και προσδοκίες. Στις μέρες μας σε πολλές περιοχές της Ελλάδας τοποθετείται η κρεμμύδα έξω από το σπίτι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς.
Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς ο πατέρας ή η μητέρα της οικογένειας την παίρνει στα χέρια και χτυπώντας ελαφρά με την κρεμμύδια τα κεφάλια, ξυπνά τα μέλη της οικογένειας για να πάνε στην Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου. Στην συνέχεια, η κρεμμύδα κρεμιέται σε κάποιο σημείο του σπιτιού για να φέρει υγεία και τύχη στην οικογένεια.
Το ρόδι, ένα εντυπωσιακό φρούτο σε σχήμα μήλου με
χρυσοκκόκκινη φλούδα και την «κορώνα» στην κορυφή του, θεωρείται, αιώνες τώρα,
το φρούτο που φέρνει καλοτυχία και αφθονία αγαθών στο σπίτι. Από την αρχαιότητα κιόλας, η ροδιά κατείχε
μια ιδιαίτερη θέση στις αντιλήψεις των ανθρώπων, καθώς θεωρείτο ως ένα μαγικό
δέντρο που ο καρπός του συμβόλιζε τον πλούτο και τη γονιμότητα.
Οι λέξεις ρόδι και ροδιά, εκτός από την προφανή τους
ετυμολογική σχέση με τη νήσο της Ρόδου, είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις έννοιες
ροή και δύναμη. Η δύναμη λοιπόν αυτού του καρπού είναι χαρακτηριστική στην
ελληνική μυθολογία και όχι μόνο, αφού τα ιστορικά δεδομένα που σχετίζονται
μ`αυτό τον καρπό είναι ανεξάντλητα.
Συγκεκριμένα, στην Αρχαία Ελλάδα πίστευαν πως η δύναμη του
ροδιού κρυβόταν στους πολυάριθμους κόκκους του (αφθονία και γονιμότητα), αλλά
και στο πορφυρό χρώμα του (χρώμα που φέρνει καλή τύχη). Δεν είναι τυχαίο εξάλλου
πως, ακόμη και σήμερα, αποτελεί ένα από τα πιο εκφραστικά σύμβολα της ελληνικής
λαογραφίας, με έντονη παρουσία σε κάθε μορφή και έκφραση της παραδοσιακής ζωής.
Ένα από τα γνωστότερα έθιμα είναι το «σπάσιμο του ροδιού»,
ένα πανάρχαιο έθιμο του λαού μας που ξεκίνησε από την Πελοπόννησο. Σπάνε το ρόδι, αμέσως μετά την αλλαγή του
χρόνου. Βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι πριν αλλάξει ο χρόνος, κλείνοντας όλα τα
φώτα. Μόλις μπει το νέο έτος και αφού ανταλλάξουν ευχές, ο νοικοκύρης ή όποιο
άλλο μέλος της οικογένειας, θεωρείται τυχερό, μπαίνει μέσα, με το δεξί, σπάει
το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, το ρίχνει δηλαδή κάτω με δύναμη, για να σπάσει
και να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «Όσο βαρύ είναι το ρόδι, τόσο βαρύ να είναι
το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι
μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι και η καρδιά
μας!»
Σας εύχομαι να απολαύσετε τις Γιορτινές μέρες των
Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς και να γεμίσετε το σπίτι σας με αυτά τα
χαρακτηριστικά είδη της χλωρίδας, που κρύβουν παραδόσεις και μυστικά που
αντέχουν στον χρόνο!
